Reflexionando sobre la ‘Laudato Si’ en shipibo: audios para compartir

Comunidad shipibo Santa Clara de Uchunya, en Ucayali. Foto: Jonathan Hurtado

La carta encíclica Laudato Si, que el Papa Francisco presentó en junio del 2015, hace un llamado a todos a actuar seriamente a fin de no sostener más y cambiar el actual modelo de desarrollo, cimentado en el consumo y regulado por las leyes del mercado.

Para esto hizo énfasis en una serie de temas. Desde política y economía, hasta educación y cuidado del ambiente. Y son, justamente, la preocupación por el ambiente junto al sufrimiento de los excluidos los temas centrales de su carta.

“Hago una invitación urgente a un nuevo diálogo sobre el modo como estamos construyendo el futuro del planeta. Necesitamos una conversación que nos una a todos, porque el desafío ambiental que vivimos, y sus raíces humanas, nos interesan y nos impactan a todos.”

Así lo advierte el máximo representante de la Iglesia Católica en la carta encíclica de 191 páginas, dividida en seis capítulos.

En ese marco, el de lograr un diálogo pero contando antes con la información necesaria, compartimos cuatro audios que dan a conocer el mensaje del Papa respecto a algunas de las actividades que más daño le causan a la Amazonía y a los pueblos que ancestralmente la habitan.

Los audios están en shipibo, el idioma que habla el pueblo indígena del mismo nombre. Los shipibos habitan las regiones de Huánuco, Loreto, Madre de Dios, Ucayali y Lima, en Perú.

Los audios son una producción del Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP) y la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS), con la colaboración de CRS.

La traducción del castellano al shipibo es de Aquiles Vásquez Gordon.

Invitamos a compartir los audios en las labores que se realizan con comunidades y en los espacios que sean considerados pertinentes. Lo derechos están compartidos.

Cuidado del bosque

(Descargar haciendo clic aquí, luego hacer clic derecho sobre la pantalla gris y elegir la opción ‘guardar como’)

Locutor 1: ¿Sabías que solo en lo que va del año se han reportado cinco derrames de petróleo en la Amazonía peruana?

Minki onana nato baritiabicho non amazonianko pichikai petroleo chikotá?

Locutor 2: ¡Cinco derrames!

¡Pichikai chikota!

Locutor 1: Sí, han sido miles los barriles derramados debido al mal estado del Oleoducto Norperuano, lo que ha perjudicado el bosque, el agua, los peces. ¡Todo se ha dañado!, y las comunidades ya no tenemos qué comer.

Jaskarariki, nato Olecducto Norperuanoainkoniaxra parokiri kikin icha petróleo chikoke, chikoxonkayara non niibo, non onpaxbo itan non pitibora ramiake. ¡Jatibi nato jawekibora noa ramiananke!, jaskara kopira ja jemankobo ja pitibo yamake.

Locutor 2: ¿Y por qué no arreglan el ducto, pues? A este ritmo nos vamos a quedar sin bosque y sin comida. Acaso las autoridades no saben que hoy más que nunca es importante proteger la Amazonía. Acaso no saben que el Papa Francisco, en su última carta, ha hecho un llamado a protegerla.

¿Jawe kopiki ja jain noax  petróleo chikotai kinibo xepoxon benxoayamakanai? Neska neskatai kamanra noa non niibo itan noa pitioma itan jawebioma banetikai. Ayamakiakana non apobaon non amazonia koiranti jawekibo. Unayamakiakana ja Papa Francisconin jato jawen cartanin jato non amazonía koiranti yoiya.

Locutor 1: ¿De qué carta estás hablando?

¿Jawe yoiki mia ja karta ikai?

Locutor 2: De la Laudato Si, pues, de qué más va a ser. Esta carta se publicó el año pasado y habla de la tierra que tú, yo y nuestras familias habitamos, y que ya no soporta más daño.

Ja riki Ladauto Si, jaskarariki. Nato kartara wetsa baritian pikoyantake, nenora noa yoyai jaskaxon non kaibobaon itan jatixonbi non mai koiranti, jaskaxon moa ramiatima kopi.

Locutor 1: Tienes razón. La Amazonía, nuestra casa, ya no soporta más. ¿Qué más dice esa carta del Papa?

Jaskarariki minra kikin ikon jaweki yoyoi. Non amazonianin, non niibaoran moa nato jawekibo teneti atipayamake. ¿Jaweboriki yoyoyai ja Papan kartani?

Locutor 2: Dice que para defender la Amazonía hay que unirnos todos para lograr un desarrollo sostenible e integral, ya que según el Papa todavía las cosas pueden cambiar. También dice que el actual modelo de desarrollo, que se sostiene en el consumo, está destruyendo más y más.

Papanra noa yoiyai non atipana nato benxoakin, jaskara iketianronki non jatixombi tsinkitanan non amazonia non koiranti jake. Jaskaribira yoiyai nato non jakoma jaweki akaibaonronki netetibi non jakebo ramiai itai.

Locutor 1: Entonces no esperemos más y avisemos de esta carta a nuestros vecinos y vecinas, para detener ese modelo del que hablas, pero que se empiece primero por arreglar el ducto que tanto daño le ha causado a nuestra casa común, a la Amazonía. ¡Informémonos!

Jaskara kopira non oinreste atipayamake nato jawekibo, yoino akanwe non kaibobo, noa patax ika jonibo, jaskaxonkaya nato rami jawekibo moa kikini akamabi chiteti kopi, jaskara kopira  rekenparira nato jainoax petróleo chikotai kiniparia xepoxon benxoakanti jake, jaskazonkaya non  maibo noa ramianankatima kopi. ¡Jakon shamanki onanwe!

Es una producción del Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) con la colaboración de CRS.

Natoriki Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), Jaskaribi Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) itanribi  CRS nin yoiya.

Cuidado del agua

(Descargar haciendo clic aquí, luego hacer clic derecho sobre la pantalla gris y elegir la opción ‘guardar como’)

Beatriz: Otra vez los peces de la cocha se están muriendo, Marcelino. ¿Sabes por qué es eso?

Jakiribira weanmea pitibo mawati ikanai, ¿Mashico, minki onana jawekopiki ja pitibo mawatai ixon?

Marcelino: Eso es por la contaminación pues, Beatriz. El río está en crecida y ha jalado todo el barro negro que ha dejado la empresa.

Beacha, ja riki  contaminankana kopi, Paro riki jenetiata jain riki empresani  jakoma wiso chawa jenea.

Beatriz: ¿Barro negro? ¿Cuál barro negro?

¿jakoma wiso chawa? ¿jawerato jakoma  wiso chawa?

Marcelino: El barro negro pues mujer, parece que no fueras de aquí. La empresa petrolera antes de irse tenía que limpiar toda su basura y no lo hizo, y se fue así nomás. Eso negro es petróleo.

Ainbo jariki jakoma Wiso chawaka, nenoama keskabires mia. Nato empresa petroleranira ika iki kaamabi jan aka jakoma jawekibo potati ikaxbi ayama iki. Ja wiso riki petróleo.

Beatriz: Ah ya, ¿y por qué nadie le dice nada?

Ikon, ¿jatian jawekopiki tsonbi jawe ayamai?

Marcelino: Porque ya no están los dueños, y ha venido otra empresa. Nuestros peces otra vez están muriendo porque están consumiendo el petróleo que es tóxico, y todo ese tóxico nos lo comemos nosotros cuando cocinamos el pescado.

Jama moa jan akabo yamaketian, itan moa wetsa empresa iki jikia. Non pitibo iki mawati petróleo jaweki aki ja iki toxico, jaa toxicobora akai non jaweki akin piti yoa axon.

Beatriz: Qué cólera me da, Marcelino. No se preocupan por nosotros y tampoco le hacen caso a lo que dice el obispo que vino la otra vez.

Mashiko, sinarai ea. Noki akinra shinanyamakanai itan moa obispo joa ibatatonin yoiya ninkayamakanai.

Marcelino: ¿Qué dijo el obispo?

¿Jaweki obisponi yoiya?

Beatriz: Nos leyó una carta que escribió el Papa Francisco, el Panchito, pues. Y allí habla sobre el cuidado de las aguas, del mar y de los ríos. Para no contaminar, el Panchito dice que hay que dejar de consumir petróleo, y hay que apostar por las energías renovables como la solar.

Papa Francisconi carta bemara noa yoyo axoinbake, ja panchitoninka. Jainra yoiyai paromea itan marmea, onpaxbo koiranti. Ja kontaminantima kopira, Panchitoni yoiyai petróleoni jaweki akin jeneti, itan non shinanti  bari xanan jawekibo aki kati.

Marcelino: Eso no lo sabía, es que hace tiempo que ya no leo. Pero qué bueno que el Panchito lo haya dicho, ahora en la asamblea de la comunidad hay que hablar de eso. No podemos seguir viviendo con el petróleo en nuestros peces. Eso nos va a acabar matando.

Jara en onayama ika iki, basi moa yoyo ayamai kopi. Jakonres akinra Panchitoni yoike, ramara jeman tsinki akainxon ja yoiti iki. Non pitibobora jatibitian  petroleoni tsaiya iti atipayamake. Janra noa keyoyonanai.

Beatriz: Así es, Marcelino. Vamos, hay que advertirle a la gente. ¡Informémonos!

Jaskara riki Mashiko. Kanonkawe jonibo yoi. ¡Onanon akanwe!

Es una producción del Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) con la colaboración de CRS.

Nato riki Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), itan la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) con la colaboración de CRS. Ni yoiya.

Peligro de los monocultivos

(Descargar haciendo clic aquí, luego hacer clic derecho sobre la pantalla gris y elegir la opción ‘guardar como’)

Ruperto: Mariluz, ¿qué ha pasado con la Domitila? Dice que su esposo está preocupado porque ya no puede cazar ni pescar en sus tierras.

Mariluz, ¿jaki Domitila winota? Jawen benenronki yoinabo benati atipayamake itanribi yapa benati atipayamake jawen mainkobi.

Mariluz: Lo que pasa es que los palmeros han llegado y han construido una carretera que ha partido su chacra. Al vecino ya no le dejan entrar, tiene que pedir permiso, ¡imagínate!

Jawen mainko jawen wai pixtebainkironki carretera akanke nato palma banai jonibaon, jakopironki Domitilan benen jain jikinoxon jatopari yokati jake, ¡Eri eri beres!

Ruperto: ¿Y el vecino no ha denunciado eso?

¿Akia ja Domitilanin benen ja jonibo denunciaki?

Mariluz: Sí, pero no le hacen caso, las autoridades le han dicho que la empresa está trabajando con todos sus documentos en regla. ¡Quién los entiende!

Jen jen, ikaxbira tsonbi caso ayamai, koshibaonronki yoike ja empresaboronki jatibi kirikayaiki. ¡Tsonkayaki jawen joi ninkaxonai!

Ruperto: Pero pidamos ayuda a otras personas; eso que le pasa a los vecinos hoy, nos puede pasar a nosotros mañana.

Wetsa jonibo benanon ikanwe noa akinkati kopi; ja Domitilanin bene itai jawekira noabi winoti atipanke.

Mariluz: Es cierto. Y el daño a la biodiversidad, ¿sabes cuánto va a ser? Los palmeros no saben todo lo que implica deforestar para sembrar palma.

Ikonriki, kikin akinra non niibo ramiakanai, ¿minki onana jawe keskakinki non niibo ramiakanai? Ja palma banai jonibaonra onayamake jaweti niiboki noa keyonankanai nato palma banakin ixon.

Ruperto: El Papa Francisco lo acaba de decir: La pérdida de selvas y bosques implica la pérdida de especies que podrían significar en el futuro recursos sumamente importantes.

Papa Francisconinra ramabi yoike: Non niibo keyotaitianra meskokeska yoinaboribira keyotikai nato jawekibora wetsatianbo kikin jakon jawekibo iti atipanke.

Mariluz: ¿Y dónde dice todo eso el Papa Francisco?

¿Jaweno kayaki nato jawekibo Papa Francisconin yoiyai?

Ruperto: Lo dice en la Laudato Si, que es una carta que escribió hace poco tiempo.

Ja Laudato si ainko, Jariki westiora karta ramachabi wisha.

Mariluz: ¿Qué más dice la carta?

¿jawe iki ikarin ja karta?

Ruperto: Dice que el reemplazo de la flora silvestre por áreas  forestadas con árboles, que generalmente son monocultivos, puede afectar gravemente a una biodiversidad que no es albergada por las nuevas especies que se implantan.

Ja niibo keyokanainbora moa jakiribi jiwibo banabira jakonshamani iamaikai, jaskara iketianra yoinabo itan wetsa jawekibo moa ikatie keskamashamabi iamai kai.

Mariluz: Todo eso puede pasar y a la empresa no le importa. ¡Esto indigna de verdad! Claro, como ellos solo quieren ganar plata y luego irse, ¡nada les interesa!

Nato jawekibora winoti atipanke jaskara ikebira nato empresa jawe onankashamai. ¡Neskara iketianra noa sinatai¡, jabora koriki kenires ikanai ja kokiakax kanoxon, ¡kikin jakoma jakomaberesbo!

Ruperto: Todo eso lo saben los vecinos, pero hay que informar más, hay que decirles que lean la carta del Papa Francisco y que sigan reclamando a las autoridades. Que entiendan que ya no se puede permitir que vengan las empresas a quitarnos lo nuestro. ¡Informémonos!

Ja jawekibora jatixonbi onankanke, jakopira non nato jaweki kikin akin onanti jake, nonra jato yoiti jake ja Papa Francisconi karta yoyo akanti, jaskaribi non koshibo non yoiti ja nato jawekibo senen akanti kopi. Non yoiti jake moa non mainko nato empresabo jotimakin. ¡Kikin shamanki onanon akanwe!

Es una producción del Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) con la colaboración de CRS.

Nato riki  Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), itan la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) con la colaboración de CRS. Ni yoiya.

Cambio climático

(Descargar haciendo clic aquí, luego hacer clic derecho sobre la pantalla gris y elegir la opción ‘guardar como’)

Voz masculina: Los cambios en el clima se han intensificado en las últimas décadas, siendo una de las zonas más afectadas la Amazonía.

Netebora moa wetsaresibita iki nato netebaon, amazonia iki ja ikaboni kiki akin rami aka.

Voz femenina: Según investigaciones científicas, los territorios indígenas que se ubican en esta parte del planeta almacenan más de la mitad de todo el carbono que existe en los bosques tropicales. Este carbono retenido es importante para estabilizar el clima.

Cientificobaon yoiyai, nato neno ika  noa jonikonbaon niikan la mitad de carbono  tsinkita. Nato carbono tsinkita iki jakon jaskatax nete jakoni iti kopi.     

Voz masculina: Los territorios indígenas en la Amazonía hoy más que nunca se ven amenazados por la expansión de la minería, carreteras, agricultura y extracción de petróleo y madera.

Nato noa jonikonbaon maira, nato minería, ani bai akanaibaon, petróleo tsekaibaon itan jiwin teetaibaon jakomanai iki ramatianbo.

Voz femenina: Ante esta situación, decenas de organismos se han pronunciado para pedir a las autoridades de los Estados que tomen cartas en el asunto.

Nato kopira, meskokeska organismobaon Apo yokake nato jaweki ointi.

Voz masculina: Quien también se ha manifestado, de forma muy crítica, es el Papa Francisco, en la carta encíclica Laudato Si, que traducido significa “Alabado seas”.

Jaskaribira Papa Francisco ribi yoyo ike, ninkakaton ikax, jawen carta encíclica Laudato Si ikaimeran, ja iki “jaskara ibano iki ika”.

Voz femenina: El Papa Francisco es claro en decirlo: los pueblos indígenas son los que mejor cuidan la Amazonía. Advierte, sin embargo, que en diversas partes del mundo dichos pueblos son objeto de presiones para que abandonen sus tierras.

Nato Papa Francisconinra ninkatibires yoiyai: nato noa jonikonbo riki jakon akin ja amazonia koiranaibo akin, ikaxbira, jatibianko  ja jonibo jaton mai jenenon ixon jakoma akanabo iki ixon. 

Voz masculina: Esto con el fin de que queden libres  para proyectos extractivos y agropecuarios que no prestan atención a la degradación de la naturaleza y de la cultura.

Ja iki proyectos extractivobobaona itan agropecuariosbaona xaba baneti kopi nato maibo itan mesko axebo rami akin shinanyamaibo.

Voz femenina: Hoy, la Amazonía y los pueblos que la habitan necesitan de nuestra ayuda. Por eso es importante estar informados y actuar para evitar que se sigan dañando su fauna, flora, las fuentes de agua. Y se respeten los derechos de los pueblos originarios. Por eso, ¡informémonos!

Ramara, nato amazonianyako jaa jonibo non akintini kenkayanai. Jakopira jakon iki non onana iti jaska axon nato niibo, yoinabo itan jainoax ompax beaibo rami akin jenekanti kopi.  Itan jaska axon nato noa jonikonbaon jaki chipota derecho senen akanti kopi. Jakopi, Onannon akanwe.

Es una producción del Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) con la colaboración de CRS.

Nato riki  Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica (CAAAP), itan la Comisión Episcopal de Acción Social (CEAS) con la colaboración de CRS. Ni yoiya.